Czym jest lęk i jak go oswoić?
Strach, lęk, przerażenie czy poczucie niepokoju są integralnymi częściami naszego życia. Umiarkowane obawy stanowią element prawidłowego rozwoju. Kiedy jednak lęk dziecka stanowi już przejaw patologii? A jeśli tak się dzieje, to jak go oswoić?
Większość z nas utożsamia strach i lęk. Tymczasem są to odrębne stany. Strach jest reakcją na rzeczywiste zagrożenie, natomiast lęk to zakodowany i utrwalony w pamięci „program” emocjonalnego reagowania na przewidywane zagrożenie. Często pojawia się w sytuacji, która jest neutralna i dopiero pod wpływem nadania jej znaczenia staje się zagrażająca. Strach i lęk są nieprzyjemne, wywołują podobne doznania fizjologiczne i pobudzają organizmu do walki lub ucieczki. Odczuwanie strachu to nic złego – wręcz przeciwnie, jest bardzo adaptacyjne. Naszym przodkom strach wiele razy ratował życie, ponieważ uruchamia czujność wobec zagrożeń i gotowość radzenia sobie z nimi.
Reakcja lękowa natomiast ma wiele wymiarów i dotyczy elementów behawioralnych (np. unikanie, wycofanie, obgryzanie paznokci), somatycznych (np. ból brzucha lub głowy), poznawczych (np. zamartwianie się, przekonanie, że zdarzy się coś złego) oraz emocjonalnych (np. płacz, rozdrażnienie, wybuchy złości).
Lęk normatywny
Dzieci przeżywają przeróżne lęki związane z funkcjonowaniem w świecie. W okresie wczesnego dzieciństwa mają one charakter uogólniony („Nie wiem, czego się boję, ale czuję niepokój”) lub wyimaginowany („Boję się potwora, który odwiedza pokój, kiedy jest ciemno”). W miarę rozwoju lęk nabiera bardziej konkretnych i realistycznych kształtów, np. obawy przed odrzuceniem przez grupę rówieśniczą albo przed dostaniem złej oceny ze sprawdzianu. Amerykanin Thomas H. Ollendick stworzył model dziecięcych obaw, który możemy zobrazować jako „lękową gwiazdkę”
Model nie dotyczy wszystkich dzieci na całym świecie. W Polsce właśnie te obawy są najczęściej zgłaszane przez dzieci w wieku 7-10 lat. Na samym szczycie „lękowej gwiazdki” znajduje się obawa przed porażką i krytyką. Dominuje ona w okresie wczesnej edukacji. Pojawia się wówczas element rywalizacji, dziecko jest oceniane przez „obcych” dorosłych (nauczycieli, trenerów). Musi się ono nauczyć adekwatnej reakcji na różne sytuacje w grupie, w kontaktach z nauczycielem, a także w domu (np. sprostanie oczekiwaniom rodziców, porównania do rodzeństwa, trudna sytuacja materialna itp.). Spiętrzenie takich trudności może wywoływać u dziecka lęk.
Duży wpływ na sposoby radzenia sobie z lękiem przez dzieci ma ich najbliższe otoczenie. Często naśladują one reakcje swoich rodziców czy opiekunów, np. negatywnie reagują na obcych, kiedy obserwują taką postawę u ojca i matki. Jednym z zadań najbliższych opiekunów dziecka w domu i w szkole jest prawidłowe odróżnianie lęków i obaw charakterystycznych dla prawidłowego rozwoju od tych nieprawidłowych.
Lęki typowe dla dziecka w wieku przedszkolnym i szkolnym
2-2,5 roku: różne lęki, głównie słuchowe, wizualne, przestrzenne; także związane z ludźmi, np. nieobecność matki w porze zasypiania.
3 lata: dominują lęki wizualne; obiekty: czarownicy, policjanci, maski, ciemność, zwierzęta, wieczorne wyjścia rodziców.
4 lata: dominują lęki słuchowe; obiekty: ciemność, dzikie zwierzęta, wyjście matki wieczorem.
5 lat: mniejsze natężenie lęków; dotyczą przede wszystkim konkretnych zdarzeń, takich jak upadek, pogryzienie przez psa czy nieobecnośc matki.
6 lat: duże natężenie lęków, wywołanych głównie przez bodźce słuchowe; obawy przed światem nierzeczywistym, przed kimś lub czymś schowanym pod łóżkiem; lęki przestrzenne, np. przed zgubieniem się w lesie; obawy przed żywiołami, zostaniem w domu samemu, przed pobiciem oraz przed drobnymi zranieniami.
7 lat: wielość lęków z przewagą wizualnych: ciemność, strychy, piwnice, cienie; lęk przed wojną, szpiegami, włamywaczami; przed spóźnieniem się do szkoły; przed brakiem akceptacji ze strony innych ludzi.
8-9 lat: mniejsze natężenie i intensywność lęków; dotyczą częściej własnych zdolności i możliwości porażki (zwłaszcza w szkole).
10 lat: duża ilość lęków, które dotyczą szczególnie dzikich zwierząt, przestępców, wysokich pomieszczeń, ciemności, ognia; zwiększa się świadomość dzieci dotycząca własnych lęków, niektóre wymieniają, czego się już nie boją.
Źródło: Frances Ilg, Louise Bates Ames, Sidney Baker, Rozwój psychiczny dziecka od 0 do 10 lat, GWP, Gdańsk 2007
Lęk nienormatywny
Monitorowanie lęku u dziecka pozwoli nam na ocenę, czy mamy jeszcze do czynienia z lękiem normatywnym czy już z zaburzeniem lękowym. Lęk normatywny odczuwany jest w sytuacjach stresowych, a następnie wygaszany, co oznacza, że jego poziom naturalnie się obniża. Z kolei w zaburzeniach lękowych objawy lęku są nieadekwatne do sytuacji, wyolbrzymiane i uporczywe, dziecko ma trudność z ich opanowaniem. Oto krótka charakterystyka zaburzeń lękowych najczęściej występujących u dzieci w wieku szkolnym:
- uogólnione zaburzenie lękowe – dziecko zamartwia się możliwymi wydarzeniami z życia, np. złą oceną ze sprawdzianu, chorobą mamy, złym nastrojem koleżanki, pożarem domu. Często prosi dorosłych o zapewnienie, że nic takiego się nie wydarzy. Lęk towarzyszy mu przez cały czas, co sprawia, że odbiera codzienne sytuacje i wyobraża sobie przyszłe zdarzenia w sposób negatywny, a nawet katastroficzny;
- lęk przed separacją – dziecko odczuwa wzmożony lęk, gdy musi rozłączyć się z najbliższym opiekunem, np. z powodu wyjazdu na kolonie, klasowej wycieczki, wakacji do dziadków czy nawet wyjścia do szkoły. Bardzo często zdarza się, że dzięki objawom lęku udaje się dziecku zatrzymać opiekuna przy sobie, np. „Źle się czujesz, więc nie pojadę w delegację”. Dziecko nadmiernie potrzebuje bliskości opiekuna we wszystkich codziennych czynnościach;
- fobia społeczna – dziecko odczuwa wzmożony lęk, gdy przebywa w obecności nieznajomych, czyli wszystkich, które nie są z jego najbliższego otoczenia; unika sytuacji społecznych i wystąpień publicznych z obawy przed popełnieniem błędu, oceną ze strony innych i odrzuceniem. Dlatego bardzo często lęk pojawia się w szkole w obecności nauczycieli i innych uczniów. Dziecko jest zagubione: z jednej strony martwi się, dlaczego inni nie chcą się z nim bawić, a z drugiej boi się włączyć w „życie” grupy. Bardzo przeżywa ekspozycje na forum klasy: wywoływanie do odpowiedzi, prezentacje, występy. Bardzo często takie dziecko uznawane jest za nieśmiałe.
Porównanie objawów zaburzeń lękowych przedstawiamy w poniższej tabeli.
| OBJAWY | LĘK UOGÓLNIONY | ZABURZENIE SEPARACYJNE | FOBIA SPOŁECZNA |
| behawioralne | unikanie nowych sytuacji | unikanie rozstania z opiekunem, płacz | unikanie sytuacji społecznych, np. wystąpień publicznych, z obawy przed oceną, odrzuceniem, popełnieniem błędu |
| somatyczne | ból brzucha, nudności, przyspieszone bicie serca, pocenie się, drżenie | nudności, bóle żołądka, bóle głowy, wymioty | zaczerwienienie, dygotanie |
| poznawcze | zamartwianie się, obawy dotyczące codziennych wydarzeń, oczekiwanie najgorszego, np. „Nie poradzę sobie”; „Dostanę jedynkę ze sprawdzianu”; „Rodzice będą źli”; „Krzysiu i Marek znajdą sobie innego kolegę” | zamartwianie się rozstaniem z opiekunem, np. „Jeżeli mama wyjedzie, to już nie wróci i będę do końca życia sam” | przekonanie o własnej nieadekwatności, niepełnowartościowości, np. „Jak się odezwę podczas lekcji, na pewno wszyscy zobaczą, jak się czerwienię. Lepiej siedzieć cicho” |
| emocjonalne | lęk | lęk, złość | lęk, niepewność |
„Oswajanie” lęku normatywnego
Zwykle lęk dziecka ma charakter irracjonalny. To, czego boją się dzieci, nie wzbudza lęku u dorosłych i z tego powodu trudno im odnieść się do dziecięcych lęków z pełną powagą i zrozumieniem. Trzeba jednak wykazać się wrażliwością i zrozumieniem dla dziecięcych obaw. Należy również pamiętać, że dziecko samo wyrośnie z lęku normatywnego, który jest powszechny, naturalny i rozwojowy. Dajmy mu więc czas, by samodzielnie pokonało swój lęk. Aby mogło tego dokonać, pozwólmy mu metodą małych kroków stopniowo konfrontować się z lękową sytuacją, przy naszym pełnym wsparciu i pomocy. Dziecko znacznie lepiej radzi sobie z trudnymi sytuacjami, gdy wie, że może liczyć na pomoc ze strony najbliższych. Ważne, aby na jego lęki reagować spokojnie, ale równocześnie uważnie je obserwować. Gdy zaczynają rządzić życiem dziecka, należy szukać profesjonalnej pomocy.
Czego nie wolno robić, gdy dziecko odczuwa lęk? Przede wszystkim nie wolno go wyśmiewać, zawstydzać, bagatelizować problemu i ignorować go. Nie należy też zmuszać dziecka do samotnego stawienia czoła lękowej sytuacji, gdy nie jest na to gotowe. Dziecko może przerazić się jeszcze bardziej. Nie należy także niecierpliwić się, obwiniać siebie lub dziecko za pojawienie się lęku czy z góry zakładać, że jest on poważnym zaburzeniem.
| Co wzmacnia lęk? |
| Nadopiekuńczość, nadmierna kontrola | Ciągła kontrola wzmaga lęk dziecka przed negatywną oceną. Brak samodzielności prowadzi do sytuacji, w których dziecko ma trudności z poradzeniem sobie z problemami, co nasila lęk. |
| Modelowanie zachowań lękowych/ Zachowania rodziców nieadekwatne do zagrożenia | „Lękowi” rodzice przekazują dziecku nastawienie do pewnych sytuacji i ludzi, np. obawę przed powodzią, gdy leje deszcz; przekonanie, że obcy ludzie są groźni; obawę przed rozstaniem. Prowadzi to do modelowania u dziecka zachowań lękowych, co oznacza, że naśladuje ono sposoby radzenia sobie, „wypracowane” przez znaczących dorosłych . |
| Reakcja unikania | Dziecko unika sytuacji lękowych, a opiekunowie chronią je przed nimi. Wynika to z troski, jednak wzmacnia lęk, bo nie daje możliwości „oswojenia” sytuacji, np. „Powiem Pani, że nie musisz występować na apelach w szkole, bo to za duże wyzwanie dla ciebie”. |
| Atmosfera zagrożenia | Dziecko, które utraciło poczucie bezpieczeństwa, całą swoją energię życiową poświęca na opanowanie nieustannego lęku. Niewłaściwie ocenia sytuacje, często bezpodstawnie odczuwa zagrożenie, interpretuje neutralne bodźce jako zagrażające, gdyż cały czas uaktywnia tryb szukania zagrożenia. Takie funkcjonowanie to efekt dotychczasowych doświadczeń. |
| Co redukuje lęk? |
| Dawanie dziecku prawa do autonomii | Samodzielne radzenie sobie nawet w trudnych sytuacji, co sprzyja wypracowaniu własnego sposobu reakcji na lęk; rozmowy o sytuacjach trudnych dla dziecka; wspieranie go w poszukiwaniach dobrych dla niego rozwiązań – wszystko to wzmacnia poczucie własnej skuteczności i redukuje lęk |
| Modelowanie zachowań radzenia sobie z lękiem | Pokazywanie dziecku właściwych reakcji na różne sytuacje, np. „Spójrz, to tylko wiatr porusza drzewem za oknem. Wyjdź spod kołdry. Nie musisz się bać”. Jego lęk zostanie zredukowany, a sposób radzenia sobie przeniesiony na inne sytuacje, które wcześniej wywoływały lęk, np. dziecko uczy się skupiać uwagę na bodźcach zewnętrznych zamiast na swoich emocjach. Wprowadzenie racjonalnych rozwiązań uczy dziecko, że z każdej sytuacji istnieje wyjście, i buduje jego poczucie sprawstwa, czyli wpływu na to, co dzieje się w jego życiu |
| Ekspozycja na sytuacje lękowe | Celowe i kontrolowane umieszczanie dziecka w sytuacjach budzących lęk, przy pełnym wsparciu dorosłych i zapewnieniu poczucia bezpieczeństwa, co stwarza możliwość poradzenia sobie z trudną sytuacją np. dziecko bojące się wystąpień może w domu występować przed domownikami |
| Atmosfera zapewniająca poczucie bezpieczeństwa | Uwewnętrznione poczucie bezpieczeństwa to zasób w przezwyciężaniu lęku. Dziecko znacznie łatwiej radzi sobie z lękiem normatywnym i znacznie rzadziej cierpi na zaburzenia lękowe. Nawet po sytuacji realnego zagrożenia dziecko szybciej osiąga stan odprężenia |
„Oswajanie” lęku nienormatywnego
Jeśli nasilenie lęku u dziecka budzi niepokój, warto udać się na konsultację do specjalisty. Najwyższą skuteczność, udowodnioną empirycznie, ma terapia poznawczo-behawioralna. Badania nad programem FRIENDS, przeznaczonym do terapii dzieci lękowych i bazującym na zaangażowaniu rodziców, pokazały, że 68% uczestników było wolnych od zaburzeń lękowych po roku od ukończenia terapii. Opiekunowie dzieci lękowych również mogą skutecznie wprowadzać pewne zasady postępowania, które pomagają w „oswojeniu” lęku. Obok przedstawiamy kilka mechanizmów nasilających lęk oraz sposoby jego redukcji.
Dwie grupy zaburzeń
Zaburzenia u dzieci i młodzieży zostały podzielone na dwie grupy: zaburzenia eksternalizacyjne (zewnętrzne) i internalizacyjne (wewnętrzne). Do pierwszej grupy należą m.in. ADHD, zaburzenia zachowania czy opozycyjno-buntownicze. Przejawiają się nadpobudliwością, agresją, zachowaniami buntowniczymi, łamaniem norm społecznych i prawnych, nadużywaniem substancji psychoaktywnych. Takie zachowania łatwo zauważyć, gdyż stanowią dużą uciążliwość dla rodziców, nauczycieli i reszty społeczeństwa. Szkoły prowadzą monitoring takich problemów, prowadzona jest także indywidualna praca z „trudnymi” uczniami.
Zaburzenia internalizacyjne, do których należą m.in. zaburzenia lękowe, często bywają niezauważone, choć występują bardzo często (zaburzenia lękowe w populacji ogólnej stanowią od 2,4 proc. do nawet 17 proc.). Dzieci zalęknione zwykle są ciche, posłuszne i nie sprawiają większych problemów. Nie wykorzystują jednak w pełni swoich możliwości, osiągają gorsze wyniki w nauce, unikają nowych sytuacji i są niepewne w relacjach społecznych. W wielu szkołach brakuje odpowiednich programów pracy z nimi. Często nauczyciele nie zdają sobie sprawy, że wycofanie dziecka, brak aktywności na lekcji, unikanie nowych sytuacji to przejawy zaburzeń lękowych, a nie wrodzona nieśmiałość.
Pragniemy zwrócić uwagę rodziców, nauczycieli i psychologów szkolnych na przejawy lęku u dzieci. Zalęknione dziecko to w przyszłości zalękniony dorosły, który nie będzie potrafił poradzić sobie z podejmowaniem nowych zadań, takich jak podjęcie pracy zawodowej czy założenie rodziny. Nauczmy się dostrzegać lęk u dzieci i właściwie z nim postępować.
Autorzy:
Katarzyna Matuszak-Prymas, Monika Mielcarek
Opublikowano w: Psychologia w Szkole nr 4/2015